Έχω παρευρεθεί ως αυτήκοος μάρτυρας σε ουκ ολίγες συζητήσεις όπου η απίθανη ιστορία περί τράπεζας της ανατολής υποστηριζόταν με σθένος από άτομα που δεν είναι δυνατόν να κατηγοριοποιηθούν ούτε ως αμόρφωτοι, ούτε ως ηλίθιοι, ούτε ως τρελοί. Στη διάδοση της συγκεκριμένης ιστορίας έχει μάλιστα συμβάλλει γνωστός δημοσιογράφος, με αρκετούς από το πάνελ να κουνάνε συγκαταβατικά το κεφάλι τους (αντί να πουν ευθαρσώς ένα «τι βλακείες είναι αυτές που μας λες»).  Θα τολμούσα μάλιστα να πω ότι αν ο Σώρρας δεν χόντραινε τα παραμύθια του με εξωγήινους, αρχαία τεχνολογία, Ολύμπιους θεούς, ενώ ταυτόχρονα ισχυριζόταν ένα μικρότερο ποσό (ας πούμε καμιά πενηνταριά δις…), δηλαδή αν απλά διατηρούσε κάποια έστω απειροελάχιστη επίφαση λογικοφάνειας, σήμερα θα πήγαινε πρόσω ολοταχώς για τη βουλή.

 

Είμαστε μήπως ένας λαός εύπιστων ανόητων που μπορεί ο κάθε πολιτικός και μη απατεώνας να μας τουμπάρει με την ίδια ευκολία που 19χρόνο μοντέλο πέφτει στην αγκαλιά του Ντι Κάπριο; Ας μην βγάζουμε τέτοια εύκολα συμπεράσματα. Τέτοια φαινόμενα δεν είναι ούτε ασυνήθιστα, ούτε περιορισμένα στην Ελληνική επικράτεια. Οι Banerjee και Duflo στο βιβλίο τους “Poor Economics” – που πραγματεύεται ζητήματα παγκόσμιας φτώχειας- παρατηρούν το εξής παράδοξο σε διάφορες χώρες του Τρίτου Κόσμου: ενώ για τυπικές (δηλαδή λιγότερο σοβαρές) ασθένειες οι ασθενείς καταφεύγουν πολύ συχνά στη συμβατική ιατρική, στις σοβαρές ασθένειες αυξάνει η συχνότητα καταφυγής σε γιατροσόφια και ματζούνια.

 

Δεν θα περίμενε κανείς το αντίθετο; Δεν είναι παράδοξο, για μια γρίπη να επισκέπτεσαι το γιατρό και αν έχεις καρκίνο να πηγαίνεις στο μάγο της φυλής; Οι συγγραφείς εξηγούν ότι οι φτωχοί στις πολύ φτωχές χώρες γνωρίζουν πολύ καλά ότι σε περίπτωση σοβαρής ασθένειας είναι στην πράξη καταδικασμένοι (είτε λόγω κόστους που δεν μπορούν να επωμιστούν, είτε λόγω έλλειψης υποδομών). Οι συμπεριφορικές επιστήμες δείχνουν ότι αν βρισκόμαστε ενώπιον σοβαρών και δυσεπίλυτων προβλημάτων, τα οποία επιπροσθέτως δεν τα κατανοούμε επαρκώς, έχουμε την τάση να υιοθετούμε ακόμα και αστήρικτες πεποιθήσεις στο βαθμό που οι πεποιθήσεις αυτές παράγουν μια κάποια ελπίδα. Το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται ακόμα και στις πλουσιότερες δυτικές χώρες και στα πιο ευκατάστατα ή μορφωμένα στρώματα του πληθυσμού (πχ. στις ΗΠΑ έχει καταγραφεί σημαντικός αριθμός ατόμων που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν προβλήματα σοβαρής κατάθλιψης μέσω πνευματισμού, αιρέσεων, εξωτικών ειδών γιόγκας, χειροπρακτικής κ.ο.κ.).

 

Δεν είμαστε συνεπώς μοναδικοί στο είδος μας. Η εκρηκτική διάδοση της συνωμοσιολογίας και των κομπογιαννιτών είναι μάλλον αναμενόμενη. Η κρίση μας έφερε αντιμέτωπους με δυσεπίλυτα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα των οποίων η κατανόηση είναι γρίφος ακόμα και για τους ειδικούς. Η κατάσταση αυτή αφήνει γόνιμο έδαφος για να γίνει ο κόσμος αντικείμενο εκμετάλλευσης από κομπογιαννίτες, απατεώνες ή απλώς ψεύτες. Αυτό που είναι όμως πραγματικά αδικαιολόγητο είναι η πλήρης απουσία των θεσμών. Οι θεσμοί είναι ο τελευταίος θεματοφύλακας μιας κοινωνίας σε διολίσθηση. Είναι θλιβερό να διαπιστώνεις ότι θεσμοί όπως η δικαιοσύνη, το κράτος, η ακαδημαϊκή κοινότητα, και τα μέσα ενημέρωσης είναι όχι μόνο κάτω των περιστάσεων αλλά πολλές φορές γίνονται και φορείς του προβλήματος.